تاریخ سری مغولان
تاریخ سری مغولان (به مغولی: 
) کتابی است نوشته شده به زبان مغولی و نامدار به یوان‌چائویی‌شه، که در ۱۲۴۰م نوشته شده‌است. این کتاب کتابی دربارهٔ مغولان و لشکرکشی‌های آنان در زمان حیات چنگیز است.
این کتاب از هم دیدگاه تاریخی و هم از دید ادبی بسیار مهم است، به ویژه که به خوارزمشاهیان، بخش‌های پردامنه‌ای را اختصاص داده است. تاریخ سری مغولان از معدود آثار نوشته شده و بازمانده از مغولان و تنها مدرکی است که نگاه آنان را به رویدادها تاریخی، بدون موشکافی‌های ملت‌های دیگر از آنان، نشان می‌دهد.
تاریخ سری مغولان مشتمل بر روایاتی منظوم از سرچشمه‌های اسطوره‌ای خاندان تموچین (چنگیزخان)، از هنگامی که نخستین پیشینیان مغولان از دریای تنگریس به سرچشمه رود آنان در مغولستان باختری آمدند، است و به بیان رخدادهای تاریخی آنان تا اواخر حکومت اوگتای، نخستین جانشین چنگیزخان می‌پردازد. گستره جغرافیایی رخدادهای مورد گفتگو در این اثر شامل برخی سرزمین‌های آسیای مرکزی، مغولستان، چین، افغانستان و پاکستان می‌باشد.
تاریخ سری مغولان از جهت این که نخستین منبع دست اوّل و اساسی در مطالعات مغول‌شناسی می‌باشد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ و می‌تواند گوشه‌های بسیاری از چگونگی تکوین و تشکیل حکومت مغول و زندگی تموچین، چنگیز را روشن سازد؛ و به همین دلیل است که بعدها خود منبعی دست اوّل برای تاریخ نویسان معتبر این عهد، چون عطا ملک جوینی، برای تدوین «تاریخ جهانگشای» و رشیدالدّین فضل‌اللّه، برای تدوین «جامع التّواریخ» گردید.
نگارش کتاب
هم‌قطاران پیر و پیروان وفادار و امیران لشکر چنگیزخان شب‌های زیادی را به دور آتش‌های بزرگ اردوگاه یا در چادرهای سپید جمع می‌شدند و از وقایع گذشته خاطرات گذشته را که رویدادهای تاریخی زمان خود بودند بازگو می‌کردند. این نوشته‌ها که با دست خطهای زیبا تهیه شده بود پس از مدتی جمع‌آوری شدند و کتاب تاریخ محرمانه مغول را تشکیل داد.
بخشی از این سند به صورت داستان‌های حماسی و بخشی دیگر شکل اولیه تاریخ مغول را نشان می‌دهد.
این کتاب با مراقبت بسیار در محل خاص اسناد تاریخی و دولتی نگهداری می‌شد و فقط در دسترس اعضاء خانواده امپراتوری بود.
کتاب در دست چینیان
امپراتوری چنگیز در قرن چهاردهم میلادی در آستانه فروپاشی قرار گرفت. گروهای ملی‌گرا در چین آخرین بازماندگان قدرت مند مغول را در سال ۱۳۶۸ میلادی از پکن بیرون راندند و بقایای مغولان را به سخره گرفتند و عمارات و قصرها و جبه‌های باارزش آن‌ها را به آتش مشعل کشیدند. اما پادشاهان جدید چینی یعنی مینگ‌ها در حفظ کتاب کوشیدند.
چینی‌ها برای اداره مغول‌های مزاحمی که هنوز در مرزهای شمالی چین حضور داشتند، نیاز به برگردانانی پیدا کردند که به زبان مغولی چیره باشند. کتاب تاریخ محرمانه برای تربیت چنین افرادی که به زبان مغولی آشنا شوند مورد احتیاج آن‌ها بود. در نتیجه دانشجویانی که به آموزش این سند تاریخی از دیدگاه یادگیری زبان مغولی که در آن لفظ‌های مغولی به‌طور سمبلیک و هر کدام جدا از دیگری با علامت خاصی مشخص و نشان داده شده بود توانستند این سند را ترجمه و به صورت کتابی عرضه کنند.
دانشجویان مینگ (پادشاه چین) بعد از ترجمه این سند تاریخی در قالب صدا و علامت و برگردانیدن آن به زبان خودشان، کتاب تاریخ محرمانه را به عنوان چیز بی‌ارزشی به دور انداختند.
ترجمه‌ها
در سال ۱۸۷۷ یک کشیش روسی که به زبان چینی آشنایی داشت، کتاب را در پکن کشف و به روسی برگرداند.
در سال ۱۹۰۸ پس از پدیدار شدن دانش پژوهان در اروپا، آسیا و آمریکا به برگردان این سند تاریخی دست زدند به سبب دشوار بودن برگردان لغات اصلی مغولی از روی شخصیت‌های چینی، ترجمه‌هائی به زبان‌های مختلف به وجود آمد، ولی هیچ‌کدام آن‌ها قابل اعتماد و رضایت بخش نبود.
در سال ۱۹۶۹ میلادی دکتر ایگور در اچلو تلیز استاد تاریخ خاورزمین در دانشگاه ملی استرالیا با کمک از کامپیوتر و برگردان ۳۸۰۰۰ کلمه مغولی به انگلیسی این کتاب را به‌طور دقیق برگردان نمود. تاریخ سری مغولان توسط شیرین بیانی، از زبان فرانسه به فارسی ترجمه شده‌است.
منابع
- ↑ ورهرام، غلامرضا (۱۳۷۱)، منابع تاریخی ایران در دوران اسلامی، تهران: امیر کبیر، ص. ص۶۲
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، تاریخ سرّی مغولان
- ↑ پیو، پل، تاریخ سری مغولان، ترجمه شیرین بیانی. انتشارات دانشگاه تهران. ۱۳۸۲. چاپ دوم.
- بزرگی، مسعود، مقاله/چنگیز مردی که جهان را تسخیر کرد، مجله یغما، دی ماه ۱۳۵۶ - شماره ۳۵۲.
[ The Secret History of the Mongols Homepage http://altaica.ru/e_SecretH.php]